Nhận thức là vũ khí tối tân rèn bởi tri thức tiếp thu của mỗi người

Anh chị Pha người làng An Đạo, cũng được xếp vào nhà có đủ miếng ăn vì có gánh hàng xén của vợ, thêm nữa anh Pha siêng làm ham việc, cốt để người ta không dị nghị mình là kẻ ăn nhờ ở bám. Anh chị Pha hiền lành thế, nhưng nhà trương Thi bên cạnh có mụ vợ quái ác, mồm miệng chua ngoa, nhà ấy lấy tên ông của Pha làm tên con, sẵn chị Pha mới sinh hạ thằng cu, anh Pha lấy tên bố trương Thi là Bạch đặt cho thằng cu con, mầm mống tai họa từ đây.

Nghị Lại châm ngòi cho xui xẻo của cả làng An Đạo, cho nhà trương Thi, nhà bá San, nhà anh Pha, đẩy người dân cày lương thiện, trong sáng vào nợ nần, vào kiện cáo. Anh Pha có lên nha huyện, chúng ta mới thấy các “quan”, các “thầy”, các “lệ” hống hách, sách nhiễu, trơ trẽn như thế nào, chúng còn tệ hơn trộm, chúng là bầy ăn “cướp”, cứ cái cảnh thằng cai “vòi" tiền hào của anh Pha, rồi “giật” của anh Pha cả 1 đồng bạc thì biết, đọc mà tức thay, căm thay cho anh Pha. Rồi đến đoạn nghị Lại thổi nợ anh Pha, viết nhăng cuội anh cắm mảnh ruộng 8 sào vay nợ 50 đồng, anh phần sợ, phần không biết chữ cứ điểm chỉ đại vào. Rồi đến cảnh bá San nghe lời nghị Lại mở cỗ mừng con đậu sơ cấp. Đọc mà sôi cả ruột gan. Tức bọn cường hào ác bá, lại giận vợ chồng anh Pha, trương Thi, bá San sao không chịu khó học lấy con chữ để nâng cao tầm nhìn, để trở nên mạnh dạn, biết nói lý chứ không để bị đàn áp như vầy.

Cả nhà anh Pha 3 mạng người mà bọn chúng ép uổng như vậy, kết truyện là sự bắt đầu của “cuộc đời” anh Pha, một cuộc sống có nhận thức, có chính kiến, có cá tính mới được kể là cuộc đời, còn như cuộc sống của anh trước “thức tỉnh” chỉ là một cơn ác mộng trải dài. Các cây bút thời đại trước thì viết khỏi chê rồi. Nếm được trong từng con chữ sự cay đắng, chua chát, nghe được trong đó tiếng khóc, tiếng thở dài. Ôi, nói chung là nên đọc, không đọc thì uổng nửa đời đọc sách mấy bạn nha.